,,თეთრი საყელოს'' შესახებ

    მიხეილ ჯავახიშვილის  ,,თეთრი საყელო'' ერთ-ერთი გამორჩეული რომანია ყველა დროის ქართულ ლიტერატურაში. მწერალმა  მხატვრული გზით შეძლო გადმოეცა რთული ფსიქოლოგიური, ფილოსოფიური თუ კულტურული განსხვავებები და პრობლემები ,,დედა-ქალაქსა“ და  ჯურხაანთკარს შორის. ერთი შეხედვით  ტფილისი, როგორც ცივილიზაციის სიმბოლო, ხოლო მეორე მხრივ, გარე სამყაროს მოწყვეტილიშუასაუკუნეებისთვის დამახასიათებელი ხევსურული  წეს-ჩვეულებებითა და ღირებულებებით განმსჭვალული სოფელი. რომანის ერთ-ერთი გმირის აზრით, მათი გადამალვა განაპირობა ,,წითელმა ეშმამ“, რომელმაც უკვე სახე უცვალა ბარს და მთაში მყოფთაც ემუქრებოდა. ასე რომ,  გადამალვა და მიკარგული სოფლის დაარსება, რომლის მდებარეოაბა არავინ არ იცის, შესაძლოა ხევსურთა გაქცევად ჩავთვალოთ. იმდროისთვის ბაგრატიონების მიერ მიტოვებულ უბატონო ხალხს არ სურდა  რევოლუციის, მილიციისა და ,,სამართლის“ მსხვერპლი გამხდარიყო. მათი აზრით, ,,ეშმამ“ ხალხს ქართული დაავიწყა და დააბინძურა. ამ იდეას ხევსური ჯურხა ზუსტად გამოხატავს შემდეგი სიტყვებით: ,,ჩვენ ჭუჭყი ზედ გვაცხია, ხოლო ქალაქელებს შიგნითო.“

         რომანის მთავარი გმირი ელიზბარი დასაწყისში არც თუ ისეთი ძლიერი პიროვნების შთაბეჭდილებას გვიტოვებს . ინჟინერი, რომელიც მთაში სპილენძის საძებნელად წავიდა და შემთხვევით თავისი დაკარგული ძმადნაფიცი  აღმოაჩინა, გადაწყვეტს დარჩეს მასთან. ეს გადაწყვეტილება მას არ მიუღია მხოლოდ იმის გამო, რომ ჯურხა მოენატრა და მასთან სურდა ყოფნა. ჩემი აზრით, მას შეშურდა ხევსურების, მათი თავისუფლებისა და სილაღის.ეს იყო ხალხი, რომელსაც წარმოდგენა არ ჰქონდა რა ხდებოდა ბარში, არ მართავდა ,,წითელი ეშმა“,  მილიცია, ,,სამართალი“ და გადასახადები.

     ელიზბარი ახლი ყოფით დატანჯული ადამიანია, სულიერად დაბეჩავებული პიროვნება, რომელსაც უმძიმს სახეშეცვლილ ქალაქში ცხოვრება. უჭირს თავის პრეტენზიულ და მლიქვნელ მეუღლესთან ურთიერთობა.  საბოლოოდ,  მისი სული დამახინჯდა, დაბეჩავდა,  გონება კი დაიღალა. ზუსტად ამ მიზეზების გამო მოინდომა მან გაწიკლაურება და ხევსურთა ძმობა. ამის გამო გააგზავნა მან ქალაქში წერილი, რომელშიც თავს ქალაქელებისთვის მკვდრად აცხადებდა. ამასთან, მიანიშნა, რომ მის ძებნას აზრი არა ჰქონდა.

          რეალურადაც ასეა. ელიზბარი კვდება (ან მიიძინებს) და წარმოიშვება ახალი ადამიანი, ხევსური ვაჟიკა. რომლის უმთავრესი მიზანია გაწიკლაურდეს, გახდეს ნამდვილი ხევსური. თუმცა ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ვაჟიკა თვალდახუჭული ენდობა და მიჰყვება ყველა ხევსურულ ადათ-წესს. მან ისიც კი შეძლო, რომ თავისი სწორფერი ცოლად შეირთო. მანამდე ეს უდიდეს ცოდვად მიიჩნეოდა და ჩაქოლვაც კი მოჰყვებოდა ხოლმე მსგავს საქციელს. ვაჟიკასა და ხათუთას შორის არსებულმა სიყვარულმა ეს პრობლემა დაძლია. ელიზბარის ვაჟიკად ქცევაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ,,ხევსურმა ვენერამ.“ ხათუთა, ესაა ქალი, რომელიც დიდ კონტრასტს ქმნის ვაჟიკას პირველ მეუღლესთან, ცუცქიასთან. ცუცქია გვევლინება, როგორც სიბინძურის, ღალატის სიმბოლო, ხოლო ხათუთა- როგორც უბიწოებისა და ერთგულების სახეხატი. ხათუთასთვის მიუღებელი და გაუგებარია ცუცქიას პიროვნება. ის არ როშავს ყოველწამს ,,თანასწორობასა“ და ქალთა უფლებებზე მისთვის ადათი და მეუღლე პირველია. ზუსტად ამ სიყვარულის გამო ,,მახკლა“ ვაჟიკამ კაცი, რითაც ხაზი გაუსვა მის გრძნობას და ასევე დიდ საფრთხეშიც ჩაიგდო თავი.

         თითქოს ყველაფერი კარგად უნდა წარიმართოს, ვაჟიკა სრულიად უნდა გაწიკლაურდეს და სამუდამოდ გაიდგას ფესვი ჯურხაანთკარს, მაგრამ   ნადირობისას  შემთხვევით  კლდიდან  სპილენძის  ამოხეთქილმა ძარღვებმა ეჭვი და ინტერესი დაბადა ვაჟიკაში. მისი ფიქრის საგანი გახდა ქალაქი, თუ რა ხდებოდა ბარში, ცივილიზაციასა და განვითარების ოაზისში. ეს ინტერესები და ეჭვები, ჯურხას მრავალი მცდელობის მიუხედავად, ნელ-ნელა  გაიზარდა და საბოლოოდ გვევლინება თეთრი საყელო. და მაინც, რა არის თეთრი საყელო? არამგონია ამას ერთი კონკრეტული პასუხი ჰქონდეს. ესაა სიმბოლო ცივილიზაციის, მონატრების, დაბრუნების, განვითარებისა და სამყაროსი. ერთი შეხედვით, სრულიად გასაკვირია,  ქალაქიდან გამოქცეულ ვაჟიკას ახალი ელიზბარის სახე რომ უბრუნდება. მისი სახეცვლილების ნიშანია, რომ ვაჟიშვილს ნოდარს დაარქმევს.  ნოდარი ხევსურთათვის გაუგებარი და მიღებელი სახელია ისევე, როგორც ელიზბარი. ინტერესის შემდეგი გაღვივება კარგად ჩანს ნადირობაში, როდესაც ელიზბარი უარყოფს ოჩოპინტრეს, ალქაჯებსა და ხევსურთ მოგონილ  ყველა   არსებას. მას აღარც იაპონიიდან მომავალი ბაგრატიონების სჯერა.  ეხამუშება ის გარემო, სადაც თვე და რიცხვიც კი აერიათ. მაგრამ მან მიიღო ამ გარემოსგან ის, რაც სურდა. სიმშვიდე, სიყვარული და თავისუფლება.

     ,,გამოჯანმრთელების“ შემდეგ საქმე არჩევანზე მიდგა. ელიზბარი კვლავ ცივილიზაციას ირჩევს. იპარება სოფლიდან იმის იმედით, რომ შემდეგ ხათუთას და ბავშვსაც თან წაიყვანს. ტყეში დაკარგვისა და ჯურხას მიერ მისი გადარჩენის შემდეგ შედგა რომანში ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი დიალოგი. ელიზბარი უმხელს ძმასდნაფიცს თავის გადაწყვეტილებას და თეთრი საყელოსკენ ლტოლვას. ეს ჯურხასთვის მიუღებელი და გაუგებარია. ,,დრო არასდროს არ მოდის. იგი მიდის და ვინც მას არ გაჰყვება დაიღუპება.“- ასე იმართლებს თავს რომანის მთავარი გმირი ჯურხასთან. ხევსურ ლომს კი მიაჩნია, რომ ,,ჯანსაღი ველურობა განათლებულ გადაგვარებას ჯობია.“ უკვე სულიერი სიმშვიდისა და ენერგიის მოკრეფის შემდეგ ელიზბარს აღარც გაწითლების ეშინია, არც ,,ქართულის დავიწყების“ და არც თეთრი საყელოს დაკარგვისა. მისი მიზანია ხათუთა და ნოდარი აზიაროს ცივილიზაციის ძალას. ელიზბარი მაინც ეუბნება ჯურხას, რომ ის შეიძლება დაუბრუნდეს მას უკან და კვლავ გაწიკლაურდეს. რაც მას გულის სიღრმეში, ალბათ, შეუძლებლად მიაჩნია.

          რა შეიცვალა ნაწარმოების ბოლოს? ელიზბარმა იმ თოკით, რომლის ერთი თავი მას ჰქონდა, ხოლო მეორე ბოლო ხევსურეთში იყო, შეძლო  ცივილიზაციასა და ფარსმან მეფის დროინდელ სოფელში  დამაკავშირებელი ხიდი გაედო. ხიდი კი ეს თვითონ ელიზბარია. გაამართლა კი ამ ხიდმა?